Evert Nieuwenhuis

Een zak appels is veel duurder dan wat we er in de winkel voor betalen. De verborgen kosten voor milieu en samenleving worden namelijk niet meegerekend. Dat zou wel moeten, vinden steeds meer mensen.

Op het prijskaartje van een kilo appelen staat euro 2,99. Niet zo gek, want om die appelen te kweken gebruikt de boer mest, bestrijdingsmiddelen en maakt hij uren. Maar zijn daarmee alle kosten gedekt?

Nee, zeggen voorstanders van 'true cost accounting': veel verborgen, ecologische en maatschappelijke kosten worden niet in de winkelprijs verrekend. Zo leidt het gebruik van kunstmest tot uitstoot van broeikasgassen. De kosten voor het bestrijden van de daaruit voortkomende klimaatverandering betaalt de consument niet.

"Als je de ware kosten van bio en gangbaar vergelijkt, zie je dat bio niet te duur is, maar gangbaar te goedkoop"

De Nederlandse biologische fruit- en groentehandel Eosta zet sinds kort de echte kosten van zijn producten op een prijskaartje. Naar eigen zeggen is het een wereldprimeur: wie een kilo appelen koopt, krijgt daarbij een kaartje (of een verwijzing naar een website) met daarop de kosten voor klimaat, water en bodem. De verborgen kostenposten voor biologische producten worden vergeleken met die van reguliere. Zo zijn de klimaatkosten voor een hectare reguliere appels 3.084 euro en die van biologische 2.492 euro, een verschil van 592 euro.

Onzichtbaar
'We drukken de verborgen impact van productie op mensen en planeet in geld uit omdat ze anders voor 'de economie' onzichtbaar blijven', zegt Alexis van Erp van Eosta. 'En als je de ware kosten van bio en gangbaar vergelijkt, zie je dat bio niet te duur is, maar gangbaar te goedkoop.'

Hoe zijn de bedragen berekend? Van Erp: 'We baseren ons op gegevens van de Wereldvoedselorganisatie (FAO), die voor verschillende milieueffecten, zoals waterverbruik of bodemerosie, de ware kosten heeft berekend. We berekenen deze effecten voor onze producten en zetten ze met de FAO-data om in geldbedragen.'

Onzekerheid
De berekeningen zijn tot op de euro afgerond. Hoe weet Eosta zo precies dat de klimaatkosten euro 2.492 zijn, en niet drie euro meer of minder? Van Erp: 'Dit is het bedrag dat uit de modellering komt, maar er zit wel een onzekerheid in.' En waarom drukt Eosta de cijfers uit in hectares? Een klant koopt immers een kilo appelen, geen hectare appelen. 'We kunnen nog niet alle kosten modelleren. Als je de prijzen per kilo gaat vergelijken, is het effect van vraag en aanbod groter dan het effect van de kosten.'

Binnenkort publiceert Eosta ook de kosten voor gezondheid en sociale samenhang. Accountantsfirma EY legt momenteel de laatste hand aan een onderliggend rapport. Van Erp: 'Biologische boeren gebruiken minder bestrijdingsmiddelen; dat leidt tot een betere volksgezondheid en dat heeft een gunstig economisch effect.' Met de kosten van sociale samenhang wordt het maatschappelijke prijskaartje bedoeld. 'Dat kan vooral in arme landen hoog zijn. Zijn de werkomstandigheden bijvoorbeeld ongezond en onveilig, dan heeft dat negatieve maatschappelijke gevolgen die je in geld kunt uitdrukken.'

In Nederland zijn de producten van Eosta (dat voornamelijk actief is in Duitsland, Scandinavië en Frankrijk) te koop bij supermarktketens Ekoplaza en Hoogvliet, in Duitsland ook bij Aldi en Lidl. Saillant detail: deze laatste willen niet dat in hun winkels de ware prijs van biologische en reguliere producten met elkaar vergeleken worden. Van Erp: 'Sommige ketens vrezen dat hun veel omvangrijkere, reguliere aanbod er te negatief bij afsteekt.'

Hoe betrouwbaar zijn de berekeningen?
Willy Baltussen is verbonden aan Wageningen Economic Research en betrokken bij onderzoek naar maatschappelijke effecten van voedsel in samenwerking met True Price, een bedrijf gespecialiseerd in true cost accounting. Baltussen: 'Ik vind het heel goed om consumenten te informeren over hun milieu-impact. Maar voor deze berekeningen steek ik mijn hand niet in het vuur. Door te zeggen dat de klimaatkosten '2.492 euro' zijn, creëer je schijnzekerheid. Zo precies kun je de kosten nooit berekenen, daarvoor moet je te veel theoretische aannames en subjectieve waardebepalingen doen.'
Beter is het om de verborgen kosten uit te drukken als 'tussen de 1.750 en 2.750 euro'. Baltussen: 'Dat schept minder valse verwachtingen. In ons onderzoek hebben we gekozen om geen euro's maar relatieve scores te gebruiken. Daarmee suggereer je niet dat je het bedrag precies weet.'
Baltussen ziet een ander nadeel aan de 'ware prijskaartjes' van Eosta. 'Goed, een consument leert dat een kilo biologische appelen pak 'm beet een euro aan verborgen klimaatkosten heeft. En dan? Moet je dan niet een euro in een klimaatfonds stoppen? Nu denkt de consument: 'Gelukkig heb ik biologische appels gekocht, die belasten het milieu minder,' en doet verder niets. Dan koop je naast appels ook een aflaat.'

'Het effect op consumenten is beperkt'
Zullen de prijskaartjes met verborgen kosten tot bewustere keuzes bij consumenten leiden? Hans Dagevos, consumptiesocioloog en verbonden aan Wageningen Economic Research, verwacht er geen grote gedragseffecten van. 'Het is een prijzenswaardig idee. Donkergroene consumenten die al bewust met het milieu omgaan, zullen zich gesterkt voelen. Maar op de rest zal het weinig invloed hebben. Uit wetenschappelijk onderzoek naar gezondheidslabels bleek dat deze geen meetbaar effect hebben op het koopgedrag. Ik verwacht niet dat dat voor het milieu anders zal zijn.
'Maar ik vind het goed dat dit bedrijf zijn ecologische waarden duidelijk communiceert: naast de aankoopprijs zijn ook de gevolgen voor het milieu belangrijk. Door deze zo concreet in geld uit te drukken, maakt het bedrijf zich kwetsbaar voor kritiek dat het bedrag niet klopt. Je kunt ook minder concreet maar toch heel duidelijk zijn: de klimaatimpact van biologische appels is, zeg, de helft van die van reguliere. 'Groene' banken als Triodos of ASN zijn ook heel duidelijk over hun waarden, zonder geldbedragen te noemen.'